This calligraphy is traced from the 1911 edition, I have fixed the knotwork up as it was so small it didn't print well. NB the <u> is clearly the same as the <n> used in the uncial of e.g. the Book of Kells; evidently Gaelic Revivalists of the time were not up to scratch on their typography!
This is a story from
In the introduction,
I have known smoky cabins where literature was cherished and appreciated in a way that few except great men of letters can or do appreciate it. And I have seen wearied haymakers, after the prolonged toil of a mid-summer day, sit round in a circle while one of their number recited in Irish a Fenian lay - the "Chase of Slieve Gullion" perhaps, or "The Lay of the Great Woman." Breathless they listened, till at some turn in the narrative they broke out into a chorus of applause, or sorrow, or indignation. What impressed me then, and impresses me even more now, was the intensity of interest which they showed in these poems or stories, showing as it did a literary taste which has disappeared with the language. The reciter of these occasions has long since been robed in clay, and most of his audience too sleep beneath the sod.
Mac Róiġ, Fearġus.
Preface to Bruiḋean Ċaorṫainn. Doire Ċoluim Ċille, 1911.
Perhaps he strays into the fetishisation which has at times plagued Gaelic revivalists but the picture is clear. Although this "literary taste... has disappeared with the language", it is important to remember that the language has not disappeared; in fact I too have listened breathless to traditional storytellers both in pubs and on Zoom during lockdown! We have an obligation to preserve this tradition, both telling these old stories and creating new ones.
1. Seilg agus frioṫáileaḋ agus coṁmóraḋ le Fionn Ṁac Cuṁaill ṁic Tréanṁóir Uí Ḃaoisgne, fríd ṡléiḃtiḃ Droma Ċoilleaḋ, fríd ṡléiḃtiḃ Droma Duilleaḃair d' n-ionnsaiḋe as éadan agus (fríd) na cúigí eile mar an gcéadna.
'S iad an luċt sealga a ḃí aca Goll ṁac Móirne, Oisín ṁac Finn, Oscar ṁac Oisín, Diarmaid Ó Duiḃne, Fionn bán Ó Baoisgne, Fionn bán Ó Breatain, Clanna Diafraiġ, agus Clanna Smóil; sin an ceannṗort a ḃí orṫa an lá sin.
2. Rinne siad seilg ṁór-éifeaċtaċ naċ dtearnaḋ a leiṫid ins an tír ariaṁ. Nuair a ṫainic siad a ḃaile ins an tráṫnóna ḃí gaċ aon ḟear ag innsiġ tréarṫa a ċon agus a ġaḋair ḟéin go dtí aon ċeiṫearnaċ aṁáin a ḃí ann, nár ċuir teaċ nó áit, bean nó páisde buaiḋreaḋ ar biṫ ariaṁ air, agus smaoi'tiġ sé go n-imṫeóċaḋ sé amaċ as Éirinn go ḃfeicfeaḋ sé an raḃ spórt ar biṫ ar an doṁan a b' ḟeárr ná ḃí ag Fionn ṁac Cuṁaill, agus ag na Fiannaiḃ.
3. Fuair sé caḃlaċ ag imṫeaċt, agus d'imṫiġ sé leis go críoċaiḃ Loċlann, cá h-uair agus cá h-am go raḃ mac óg ag an ḃainríoġan, agus go raḃ teaċtairí ar ṁuin teaċtairí amuiġ ag taḃairt cuireaḋċa do gaċ uile ḋuine a ċul (= ḋul) a ċaṫaṁ na cuirme.
"Goidé an sgéal do seo," ars' an ceiṫearnaċ, "a ḃfeicim an iomad de ḋaoiniḃ fá'n ċúirt?"
"Do ḋuaḋ is do ḋoṫairne ort, a ċeiṫearnaiġ ḃradaiġ, ná naċ ḃfuil 'ḟios agat go ḃfuil mac óg ag an ḃainríoġan, agus go ḃfuil teaċtairí ar ṁuin teaċtairí amuiġ ag taḃairt cuireaḋċa do gaċ uile ḋuine ċul a ċaṫaṁ na cuirme, agus tá cuireaḋ agat-sa coṁ maiṫ le duine má ṫéiġeann tú ann."
"Ḃeirim briaṫra go raċaḋ," ars' an ceiṫearnaċ.
4. Ḃí cuirm annsin ḃí le mairstin ar feaḋ seaċt n-oiḋċe agus seaċt lá.
I gcionn lae agus i gcionn na h-aimsire d'éiriġ bollsaire 'na ṡeasaṁ agus d'iarr sé ar ġaċ uile ḋuine an ċuirm a ḋeánaṁ a ṁolaḋ nó a ḋiṫṁolaḋ.
Rinne gaċ aon duine an ċuirm a ṁolaḋ 'ar ndóiġṫe go dtí'n ceiṫearnaċ, agus níor laḃair seisean.
"A ċeiṫearnaiġ, deán an ċuirm a ṁolaḋ nó a ḋiṫṁolaḋ," ars' an bollsaire.
"Ní molaḋ mo ṁolaḋ-sa uirṫi, agus ní cáineaḋ mo ċáineaḋ-sa uirṫi, aċt is maiṫ an ċuirm í," adeir sé.
"D'iṫ mise agus d'ól mé mo ṡáiṫ uirṫi."
Ċuaiḋ an sgéal ḟad leis an ríġ.
"Ḃeirim briaṫra," ars' an rí, "go mb'ḟéidir go ḃfacaiḋ an ceiṫearnaċ rud éiġinteaċt i n-a ṡaoġal, agus gléasaigiḋ cuirm anois a ḃéas seaċt n-uaire níos feárr ná ḃí sin, a ṁairfeas go cionn lae agus bliaḋna."
5. I ndeireaḋ na cuirme sin, i gcionn lae agus na h-aimsire, d'éiriġ an bollsaire, agus d'iarr sé ar ġaċ uile ḋuine an ċuirm a ḋeánaṁ a ṁolaḋ nó a ḋiṫṁolaḋ. .
Duḃairt gaċ aon duine aca gur ḃ'í an ċuirm a b'ḟeárr d'ar ṡuiḋ siad ariaṁ aici í, go dtí an ceiṫearnaċ, agus níor laḃair sé.
"A ċeiṫearnaiġ, naċ ḃfuil tú ḋul a ḋeánaṁ na cuirma a ṁolaḋ nó a ḋiṫṁolaḋ?"
"Níl," adeir sé; "ní molaḋ mo ṁolaḋ uirṫi, agus ní cáineaḋ mo ċáineaḋ uirṫi, aċt is maiṫ an ċuirm í; d'iṫ mé agus d'ól mé mo ṡáiṫ uirṫi."
Ċuaiḋ fios ḟad leis an ríġ. Ṫainic an rí é ḟéin i láṫair.
6. "A ċeiṫearnaiġ, deán an ċuirm a ṁolaḋ nó a ḋiṫṁolaḋ," ars' an rí.
"Ní molaḋ mo ṁolaḋ uirṫi, agus ní cáineaḋ mo ċáineaḋ uirṫi, aċt is maiṫ an ċuirm í; d'iṫ mé is d'ól mé mo ṡáiṫ uirṫi," ar' seisean.
"A ċeiṫearnaiġ, deán an ċuirm a ṁolaḋ nó a aċineaḋ, nó bainfiḋ mé an ceann díot," ars' an rí.
"Bain an ceann díom," ar seisean, "ná fá'n rud adéarfainn is é an ceann a ḃainfeá díom ar scor ar biṫ."
"Rud ar biṫ," ars' an rí, "'á ḃfuil agat le ráḋ abair é, agus ní ḃainfear aon deor asat."
"'Sé an rud a ḃí agam le ráḋ gur ṁaiṫ an ċuirm í, aċt ṡaoil siḃ-se í a ḃeiṫ seaċt n-uaire níos feárr ná ṡaoil mise í a ḃeiṫ; de ḃríġ dó," adeir sé, "gur ḃ'ḟeárr liom-sa seilg aon ṁíol-ṁuiġe aṁáin ag Fionn ṁac Cuṁaill i nÉirinn, ná dá mbéaḋ sí seaċt n-uaire níos feárr ná ḃí sí."
7. "Ḃeirim briaṫra," ars' an rí, "go gcreidim-sa ṫusa go maiṫ, agus deirtear liom-sa spórt an doṁain uile go léir gur ag Fionn ṁac Cuṁaill agus aige n-a ḋream atá sé, agus is fada an lá ó ḃí dúil agam-sa ċul (=ḋul) agus a ċeann a ḃain de Ḟionn ṁac Cuṁaill, agus an mac is sine de mo ċuid a ḟágail 'na ríġ ar Éirinn, agus an ceann a ḃain de ríġ na h-Alban, agus an dara mac atá agam a ċur 'na ríġ air sin; agus Mioḋgaċ ṁac Colgna, an mac is óige agam, ḟágail ag stiúiriġeaċt na ríoġaċta seo 'mo ḋiaiḋ ḟéin, nuair a ġeóḃas mé bás."
8. Nuair a ḃí an ċiall amuiġ agus an deoċ astoiġ ċríoċnuiġ siad eadṫorṫa ḟéin go ḃfuiġeaḋ siad crúcaí móra deánta, a ċuirfeaḋ siad i ḃfastóḋ i dtaoiḃ na hÉireann, agus go dtarr'nóċaḋ siad anonn ċuig' n-a dtaoiḃ ḟéin í, go muirḃfeaḋ siad Fianna na hÉireann, agus go ndeánfaḋ siad iad a ḋiṫċeannaḋ.
Ċuaiḋ fios ḟad leis an sean-dall.
"Ṗiú!" adeir an sean-dall, "an cnuicín beag is luġa i nÉirinn ní ṫiuḃraḋ siḃ anall ar an dóiġ sin é. Aċt má tá dúil agaiḃ a mbuaiḋ 'ḟáġail gléasaigiḋ caḃlaiġ ar ṁuin caḃlaiġ, agus gaḃaigiḋ anonn. Cuirigiḋ teaċtaire go dtí Fionn ṁac Cuṁaill; fiafraiġigiḋ dó c'aca is feárr leis troid agus bruiġean a ṫaḃairt dóiḃ, nó é luiġe faoi ċíos láiṁe."
9. Rinneaḋ seo, agus bliaḋain ó'n am sin ḃí siad fá ṫír ṫiar i gCill Eala. Ċuir siad teaċtaire suas ċuig Fionn, ag fiafraiġe dó cia h-aca b'ḟeárr leis troid agus bruiġean a ṫaḃairt dóḃṫa, nó é luiġe faoi ċíos láiṁe. Ċuir Fionn teaċtaireaċt síos ċuca nár luiġ seisean faoi ċíos láiṁe ag aon ḟear ariaṁ, agus go dtaḃraḋ sé tréan troda agus bruiġne dóḃṫa go dtí go muirḃfiḋe é ḟéin agus a ċuid fear.
Ċuaiḋ deireaḋ na ḃFiann síos 'un na tráġa agus ṫoisiġ (=ṫosaiġ) an caṫ dairíriḃ. Aċt le sgéal fada a ḋeánaṁ goirid ní raḃ aon ċleite nó cluiṁ (=clúṁ) dá dtainic as críoċaiḃ Loċlann naċ ndearna siad a ṁarḃaḋ agus a ḋiṫċeannaḋ go dtí'n Mioḋgaċ ṁac Colgna, an mac is óige a ḃí ag an ríġ, agus ḃí Conán ṁac Móirne agus a ċlaiḋeaṁ leagṫa eadar a ḋá ġualainn, agus ní ḟuair sé é a ċur fríd go dtí gur ċaiṫ sé é ḟéin ar a ḋá ġlúin ag cosaiḃ an ríoġ.
"Tá mé ag iarraiḋ cumraiġe m'anama ort, a Ḟinn ṁic Ċuṁaill," ars' an Mioḋgaċ ṁac Colgna, "ná ċuala mé nár eitiġ tú mac ríoġ ariaṁ fá ċumraiġe a anama."
"Níor eitiġ," arsa Fionn, "ó's mac ríoġ atá ionnat ní ḃainfear aon deor asat. Fóil, fóil, a Ċonáin, ná bain do'n ġruagaċ."
Ḃí sé aca ansin mar ḟear aca ḟéin ar feaḋ seaċt mbliaḋna.
10. I gcionn faċ aon seaċtṁaḋ bliaḋain ins an t-sean-am ṫiocfaḋ ceo fá ġeasaiḃ droma draoiḋeaċta agus seaċrán sealg, agus ṫainic ceann aca sin, agus níos fágaḋ aon ċleite nó cluiṁ le ċéile d' Ḟiannaiḃ Éireann aċt Fionn agus Conán.
Ḃí siad ag siuḃal le ċéile go raḃ neóin ḃeag agus deireaḋ an lae ann. Nuair a ḃí 's d'éis tráṫnóna ann laḃair Fionn le Conán. "A ṫiġearna! Is tú an droċ-ċomrádaiḋe," adeir sé; "tá tú ag siuḃal liom ó ṁaidin agus níor laḃair tú focal, agus ḃí mise mar an gcéadna leat, leisg oiread de ṡásaṁ a ṫaḃairt duit."
11. "Fóil, fóil, a Ḟinn, ná bí i n-a ḋiaiḋ orm, ná ḃí mé ar mo smaoi'tiuġaḋ."
"Ḃeirim briaṫra," arsa Fionn, "go ḃfuil dúil agam gur maiṫ do smaoi'tiuġaḋ: goidé an smaoi'tiuġaḋ a raḃ tú air?"
"Tá," adeir Conán, "is é an smaoi'tiuġaḋ a raḃ mé air, an Mioḋgaċ ṁac Colgna, ar ṁarḃ tusa a aṫair, a ṡean-aṫair, a ṡliġe agus a ṡinnsear, dá mbéaḋ sé ag siuḃal leat indiú in m'áit-se mur treise leat ná leis go n-imeallfaḋ cúl cnáiṁ do ċinn bás an iomláin."
"Ḃeirim briaṫra," arsa Fionn, "gur fíor duit, agus gléas báis ar biṫ ar mian leat-sa ċur ar an Mioḋgaċ go gcuirfiḋ sinne air é."
"Maise," deir Conán, "ní móran clú dúinne bás an Ṁioḋgaiġ a ḃeiṫ orainn, aċt ḃí mé ag smaoi'tiuġaḋ cúige d' Éirinn a ṫaḃairt dó, mar ċongnaṁ beaṫa, agus a ḃeiṫ réiḋtiġṫe leis níos mó."
"Ḃeirim briaṫra," arsa Fionn, "go ndeánfamuid sin, aċt goidé an dóiġ a gcruinneóċmuid na fir agus gan aon ḟear le ċéile aċt tusa agus mise?"
"Is maiṫ eolaċ mise ar an dóiġ a gcruinniġeann tú iad. Seinn an dórd Fianna agus béiḋ siad uilig cruinniġṫe agat roiṁ an ṁeaḋon lae i mbáraċ."
12. Rinne Fionn mar aduḃairt sé, agus ḃí siad ag cruinniuġaḋ 'na gcaogadaiḃ agus 'na leaṫ-ċaogadaiḃ go dtí go raḃ an t-iomlán cruinn roiṁ an ṁeaḋon lae, lá ar n-a ḃáraċ.
Ċuaiḋ sgéal fríd na fearaiḃ ag innsiġ dóḃṫa goidé duḃairt Conán, agus duḃairt gaċ aon aca gur ḃ'ḟíor do Ċonán a ċaint.
Sgairt Fionn ṁac Cuṁaill i láṫair ar Ṁioḋgaċ ṁac Colgna.
"A Ṁioḋgaiġ ṁic Ċolgna," adeir sé, "is buaiḋearṫa trioblóideaċ mar tá seo agat, [ag] seilg fríd ċnocaiḃ agus mullaiġiḃ, fliuċ, báiḋte, agus ní hé sin a ċleaċt tú ag d'aṫair ḟéin ariaṁ fá ḃaile. Agus ḃí mé ag smaoi'tiuġaḋ cúige d'Éirinn a ṫaḃairt duit mar ċongnaṁ beaṫa, agus go mbéaḋ sé i ḃfad níos sócaṁlaiġe agat."
13. Ṫug an Mioḋgaċ buiḋeaċas mó d'Ḟionn, agus duḃairt sé go raḃ sé iongantaċ sásta ar fad, aċt gur ṁaiṫ leis fios a ḃeiṫ aige cá h-áit a ḃfuiġeaḋ sé an talaṁ sin.
Duḃairt Fionn leis go ḃfuiġeaḋ sé a roġa ar an taoiḃ ṫall ná taoiḃ i ḃfus de'n Ḃóinn.
"Raċamuid go ḃfeicfimid an talaṁ," ars' an Mioḋgaċ ṁac Colgna. Smaoi'tiġ sé i n-a intinn ḟéin dá dtiocfaḋ sé ṫart ins an t-saoġal go dtiocfaḋ leis sásaṁ a ḃaint as Fiannaiḃ Éireann, gur ḃ'ḟeárr an cuan soiṫeaċ a ḃí ar an taoiḃ ṫall.
"Ó," adeir sé, "taḃair a roġa do'n ḃadaċ agus glacfaiḋ sé an díoġ' (=díoġa): béiḋ an taoḃ ṫall agam," adeir sé.
"Maiṫ go leor," arsa Fionn. "Maise," adeir sé, "slan agat, a Ḟinn ṁic Ċuṁaill."
"Maise," adeir Fionn, "go seaċt soirḃiġe an Rí duit."
D'imṫiġ sé uaṫa agus ní ḟacaiḋ siad é ní ba ṁó.
14. I gcionn an lae agus na haimsire ṫainic ceo fá ġeasaiḃ droma draoiḋeaċta agus seaċrán sealg, agus níor fágaḋ aon ċleite nó cluiṁ le ċeile d'Ḟiannaiḃ Éireann aċt Fionn agus Conán. Ḃí siad ag siuḃal le ċéile go dtainic neóin ḃeag agus deireaḋ an lae orṫa. D'aṁarc Fionn, agus ċonnaic sé fear ag tarraingt air sin an ċeo.
"'Siud fear ag tarraingt orainn," adeir sé, "agus má's ag teaċt a ċuidiuġaḋ linn atá sé is feárrde dúinn é, agus má's i n-ar n-éadan atá sé is misde dúinn é."
"Oċ, do ḋuaḋ is do ḋoṫairne ort," aduḃairt Conán, "ná naċ h-olc an ḃeirt naċ raċaḋ aca ar aon ḟear aṁáin?"
"Is fíor sin," aduḃairt Fionn, "aċt níl dóiġ air biṫ as feárr a mbéiḋ 'ḟios againn air ná muid (=sinn), aṁarc fríd ar méaraiḃ."
Ḃí 'ḟios ag Fionn go raḃ an ḃuaiḋ sin ag Conán, lá air biṫ a d'aṁarcfaḋ sé fríd a ṁéaraiḃ go ḃfuiġeaḋ sé buaiḋ ar ṡeaċt gcaṫa na Féinne go h-uile.
D'aṁarc siad fríd a méaraiḃ, agus ní ḟacaiḋ siad aċt aon ḟear aṁáin.
15. Níor ḃ'ḟada gur ġluais ċuca an gruagaċ donn deallruiġṫeaċ, cóta gearr glas fá ṁeall a ṁásaí, agus a ṡean-sgiaṫ ṁeirgeaċ leis ar ḃacán a láiṁe agus ḃí a ċlaiḋeaṁ úr, soillseaċ, croċtaí (=croċta) le n-a ṫaoiḃ.
Ḃeannuiġ sé d'Ḟionn ṁac Cuṁaill ins na briaṫraiḃ a ḃí coitċionnta 'san am sin, agus d'ḟreagair Fionn é mar an gcéadna.
"Cá ḃfuil do ṫriall, an misde díom a ḟiafraiġe?" arsa Fionn.
"Ní misde, maise, leóga," adeir sé, "tá mé air lorg maiġistir. Ċualaiḋ mé nár eitiġ tusa aon ḟear ariaṁ fá ṫuarasdál bliaḋna."
"Níor eitiġ," arsa Fionn, "agus ní raḃ mé i n-anás buaċalla ariaṁ coṁ mór agus tá mé, de ḃríġ dó naċ ḃfuil aon ḟear le ċéile aċt mé ḟéin agus Conán annseo."
"Fóil, fóil," arsa Conán, "ná deán níos mó cainte leis an ġruagaċ."
"Cad uime sin?" arsa Fionn.
"Ná naċ n-aiṫniġeann tú mise agus Oscar, agus Oisín, agus Diarmaid, agus Fiaċna ṁac Ḟinn, agus Inse ṁac Suiḃne Ṡealg'?"
"Cad ċuige naċ n-aiṫneóċainn mo ḃunaḋ ḟéin?" arsa Fionn.
"Cad ċuige naċ n-aiṫniġeann tú an Mioḋgaċ ṁac Colgna a ċaiṫ seaċt mbliaḋna ar d' urlár?"
Bruiḋean Ċaorṫainn