This calligraphy is traced from the 1911 edition, I have fixed the knotwork up as it was so small it didn't print well. NB the <u> is clearly the same as the <n> used in the uncial of e.g. the Book of Kells; evidently Gaelic Revivalists of the time were not up to scratch on their typography!
This is a story from
In the introduction,
I have known smoky cabins where literature was cherished and appreciated in a way that few except great men of letters can or do appreciate it. And I have seen wearied haymakers, after the prolonged toil of a mid-summer day, sit round in a circle while one of their number recited in Irish a Fenian lay - the "Chase of Slieve Gullion" perhaps, or "The Lay of the Great Woman." Breathless they listened, till at some turn in the narrative they broke out into a chorus of applause, or sorrow, or indignation. What impressed me then, and impresses me even more now, was the intensity of interest which they showed in these poems or stories, showing as it did a literary taste which has disappeared with the language. The reciter of these occasions has long since been robed in clay, and most of his audience too sleep beneath the sod.
Mac Róigh, Fearghus.
Preface to Bruidhean Chaorthainn. Doire Choluim Chille, 1911.
Perhaps he strays into the fetishisation which has at times plagued Gaelic revivalists but the picture is clear. Although this "literary taste... has disappeared with the language", it is important to remember that the language has not disappeared; in fact I too have listened breathless to traditional storytellers both in pubs and on Zoom during lockdown! We have an obligation to preserve this tradition, both telling these old stories and creating new ones.
1. Seilg agus friotháileadh agus comhmóradh le Fionn Mhac Cumhaill mhic Tréanmhóir Uí Bhaoisgne, fríd shléibhtibh Droma Choilleadh, fríd shléibhtibh Droma Duilleabhair d' n-ionnsaidhe as éadan agus (fríd) na cúigí eile mar an gcéadna.
'S iad an lucht sealga a bhí aca Goll mhac Móirne, Oisín mhac Finn, Oscar mhac Oisín, Diarmaid Ó Duibhne, Fionn bán Ó Baoisgne, Fionn bán Ó Breatain, Clanna Diafraigh, agus Clanna Smóil; sin an ceannphort a bhí ortha an lá sin.
2. Rinne siad seilg mhór-éifeachtach nach dtearnadh a leithid ins an tír ariamh. Nuair a thainic siad a bhaile ins an tráthnóna bhí gach aon fhear ag innsigh tréartha a chon agus a ghadhair fhéin go dtí aon cheithearnach amháin a bhí ann, nár chuir teach nó áit, bean nó páisde buaidhreadh ar bith ariamh air, agus smaoi'tigh sé go n-imtheóchadh sé amach as Éirinn go bhfeicfeadh sé an rabh spórt ar bith ar an domhan a b' fheárr ná bhí ag Fionn mhac Cumhaill, agus ag na Fiannaibh.
3. Fuair sé cabhlach ag imtheacht, agus d'imthigh sé leis go críochaibh Lochlann, cá h-uair agus cá h-am go rabh mac óg ag an bhainríoghan, agus go rabh teachtairí ar mhuin teachtairí amuigh ag tabhairt cuireadhcha do gach uile dhuine a chul (= dhul) a chathamh na cuirme.
"Goidé an sgéal do seo," ars' an ceithearnach, "a bhfeicim an iomad de dhaoinibh fá'n chúirt?"
"Do dhuadh is do dhothairne ort, a cheithearnaigh bhradaigh, ná nach bhfuil 'fhios agat go bhfuil mac óg ag an bhainríoghan, agus go bhfuil teachtairí ar mhuin teachtairí amuigh ag tabhairt cuireadhcha do gach uile dhuine chul a chathamh na cuirme, agus tá cuireadh agat-sa comh maith le duine má théigheann tú ann."
"Bheirim briathra go rachadh," ars' an ceithearnach.
4. Bhí cuirm annsin bhí le mairstin ar feadh seacht n-oidhche agus seacht lá.
I gcionn lae agus i gcionn na h-aimsire d'éirigh bollsaire 'na sheasamh agus d'iarr sé ar ghach uile dhuine an chuirm a dheánamh a mholadh nó a dhithmholadh.
Rinne gach aon duine an chuirm a mholadh 'ar ndóighthe go dtí'n ceithearnach, agus níor labhair seisean.
"A cheithearnaigh, deán an chuirm a mholadh nó a dhithmholadh," ars' an bollsaire.
"Ní moladh mo mholadh-sa uirthi, agus ní cáineadh mo cháineadh-sa uirthi, acht is maith an chuirm í," adeir sé.
"D'ith mise agus d'ól mé mo sháith uirthi."
Chuaidh an sgéal fhad leis an rígh.
"Bheirim briathra," ars' an rí, "go mb'fhéidir go bhfacaidh an ceithearnach rud éighinteacht i n-a shaoghal, agus gléasaigidh cuirm anois a bhéas seacht n-uaire níos feárr ná bhí sin, a mhairfeas go cionn lae agus bliadhna."
5. I ndeireadh na cuirme sin, i gcionn lae agus na h-aimsire, d'éirigh an bollsaire, agus d'iarr sé ar ghach uile dhuine an chuirm a dheánamh a mholadh nó a dhithmholadh. .
Dubhairt gach aon duine aca gur bh'í an chuirm a b'fheárr d'ar shuidh siad ariamh aici í, go dtí an ceithearnach, agus níor labhair sé.
"A cheithearnaigh, nach bhfuil tú dhul a dheánamh na cuirma a mholadh nó a dhithmholadh?"
"Níl," adeir sé; "ní moladh mo mholadh uirthi, agus ní cáineadh mo cháineadh uirthi, acht is maith an chuirm í; d'ith mé agus d'ól mé mo sháith uirthi."
Chuaidh fios fhad leis an rígh. Thainic an rí é fhéin i láthair.
6. "A cheithearnaigh, deán an chuirm a mholadh nó a dhithmholadh," ars' an rí.
"Ní moladh mo mholadh uirthi, agus ní cáineadh mo cháineadh uirthi, acht is maith an chuirm í; d'ith mé is d'ól mé mo sháith uirthi," ar' seisean.
"A cheithearnaigh, deán an chuirm a mholadh nó a achineadh, nó bainfidh mé an ceann díot," ars' an rí.
"Bain an ceann díom," ar seisean, "ná fá'n rud adéarfainn is é an ceann a bhainfeá díom ar scor ar bith."
"Rud ar bith," ars' an rí, "'á bhfuil agat le rádh abair é, agus ní bhainfear aon deor asat."
"'Sé an rud a bhí agam le rádh gur mhaith an chuirm í, acht shaoil sibh-se í a bheith seacht n-uaire níos feárr ná shaoil mise í a bheith; de bhrígh dó," adeir sé, "gur bh'fheárr liom-sa seilg aon mhíol-mhuighe amháin ag Fionn mhac Cumhaill i nÉirinn, ná dá mbéadh sí seacht n-uaire níos feárr ná bhí sí."
7. "Bheirim briathra," ars' an rí, "go gcreidim-sa thusa go maith, agus deirtear liom-sa spórt an domhain uile go léir gur ag Fionn mhac Cumhaill agus aige n-a dhream atá sé, agus is fada an lá ó bhí dúil agam-sa chul (=dhul) agus a cheann a bhain de Fhionn mhac Cumhaill, agus an mac is sine de mo chuid a fhágail 'na rígh ar Éirinn, agus an ceann a bhain de rígh na h-Alban, agus an dara mac atá agam a chur 'na rígh air sin; agus Miodhgach mhac Colgna, an mac is óige agam, fhágail ag stiúirigheacht na ríoghachta seo 'mo dhiaidh fhéin, nuair a gheóbhas mé bás."
8. Nuair a bhí an chiall amuigh agus an deoch astoigh chríochnuigh siad eadthortha fhéin go bhfuigheadh siad crúcaí móra deánta, a chuirfeadh siad i bhfastódh i dtaoibh na hÉireann, agus go dtarr'nóchadh siad anonn chuig' n-a dtaoibh fhéin í, go muirbhfeadh siad Fianna na hÉireann, agus go ndeánfadh siad iad a dhithcheannadh.
Chuaidh fios fhad leis an sean-dall.
"Phiú!" adeir an sean-dall, "an cnuicín beag is lugha i nÉirinn ní thiubhradh sibh anall ar an dóigh sin é. Acht má tá dúil agaibh a mbuaidh 'fhághail gléasaigidh cabhlaigh ar mhuin cabhlaigh, agus gabhaigidh anonn. Cuirigidh teachtaire go dtí Fionn mhac Cumhaill; fiafraighigidh dó c'aca is feárr leis troid agus bruighean a thabhairt dóibh, nó é luighe faoi chíos láimhe."
9. Rinneadh seo, agus bliadhain ó'n am sin bhí siad fá thír thiar i gCill Eala. Chuir siad teachtaire suas chuig Fionn, ag fiafraighe dó cia h-aca b'fheárr leis troid agus bruighean a thabhairt dóbhtha, nó é luighe faoi chíos láimhe. Chuir Fionn teachtaireacht síos chuca nár luigh seisean faoi chíos láimhe ag aon fhear ariamh, agus go dtabhradh sé tréan troda agus bruighne dóbhtha go dtí go muirbhfidhe é fhéin agus a chuid fear.
Chuaidh deireadh na bhFiann síos 'un na trágha agus thoisigh (=thosaigh) an cath dairíribh. Acht le sgéal fada a dheánamh goirid ní rabh aon chleite nó cluimh (=clúmh) dá dtainic as críochaibh Lochlann nach ndearna siad a mharbhadh agus a dhithcheannadh go dtí'n Miodhgach mhac Colgna, an mac is óige a bhí ag an rígh, agus bhí Conán mhac Móirne agus a chlaidheamh leagtha eadar a dhá ghualainn, agus ní fhuair sé é a chur fríd go dtí gur chaith sé é fhéin ar a dhá ghlúin ag cosaibh an ríogh.
"Tá mé ag iarraidh cumraighe m'anama ort, a Fhinn mhic Chumhaill," ars' an Miodhgach mhac Colgna, "ná chuala mé nár eitigh tú mac ríogh ariamh fá chumraighe a anama."
"Níor eitigh," arsa Fionn, "ó's mac ríogh atá ionnat ní bhainfear aon deor asat. Fóil, fóil, a Chonáin, ná bain do'n ghruagach."
Bhí sé aca ansin mar fhear aca fhéin ar feadh seacht mbliadhna.
10. I gcionn fach aon seachtmhadh bliadhain ins an t-sean-am thiocfadh ceo fá gheasaibh droma draoidheachta agus seachrán sealg, agus thainic ceann aca sin, agus níos fágadh aon chleite nó cluimh le chéile d' Fhiannaibh Éireann acht Fionn agus Conán.
Bhí siad ag siubhal le chéile go rabh neóin bheag agus deireadh an lae ann. Nuair a bhí 's d'éis tráthnóna ann labhair Fionn le Conán. "A thighearna! Is tú an droch-chomrádaidhe," adeir sé; "tá tú ag siubhal liom ó mhaidin agus níor labhair tú focal, agus bhí mise mar an gcéadna leat, leisg oiread de shásamh a thabhairt duit."
11. "Fóil, fóil, a Fhinn, ná bí i n-a dhiaidh orm, ná bhí mé ar mo smaoi'tiughadh."
"Bheirim briathra," arsa Fionn, "go bhfuil dúil agam gur maith do smaoi'tiughadh: goidé an smaoi'tiughadh a rabh tú air?"
"Tá," adeir Conán, "is é an smaoi'tiughadh a rabh mé air, an Miodhgach mhac Colgna, ar mharbh tusa a athair, a shean-athair, a shlighe agus a shinnsear, dá mbéadh sé ag siubhal leat indiú in m'áit-se mur treise leat ná leis go n-imeallfadh cúl cnáimh do chinn bás an iomláin."
"Bheirim briathra," arsa Fionn, "gur fíor duit, agus gléas báis ar bith ar mian leat-sa chur ar an Miodhgach go gcuirfidh sinne air é."
"Maise," deir Conán, "ní móran clú dúinne bás an Mhiodhgaigh a bheith orainn, acht bhí mé ag smaoi'tiughadh cúige d' Éirinn a thabhairt dó, mar chongnamh beatha, agus a bheith réidhtighthe leis níos mó."
"Bheirim briathra," arsa Fionn, "go ndeánfamuid sin, acht goidé an dóigh a gcruinneóchmuid na fir agus gan aon fhear le chéile acht tusa agus mise?"
"Is maith eolach mise ar an dóigh a gcruinnigheann tú iad. Seinn an dórd Fianna agus béidh siad uilig cruinnighthe agat roimh an mheadhon lae i mbárach."
12. Rinne Fionn mar adubhairt sé, agus bhí siad ag cruinniughadh 'na gcaogadaibh agus 'na leath-chaogadaibh go dtí go rabh an t-iomlán cruinn roimh an mheadhon lae, lá ar n-a bhárach.
Chuaidh sgéal fríd na fearaibh ag innsigh dóbhtha goidé dubhairt Conán, agus dubhairt gach aon aca gur bh'fhíor do Chonán a chaint.
Sgairt Fionn mhac Cumhaill i láthair ar Mhiodhgach mhac Colgna.
"A Mhiodhgaigh mhic Cholgna," adeir sé, "is buaidheartha trioblóideach mar tá seo agat, [ag] seilg fríd chnocaibh agus mullaighibh, fliuch, báidhte, agus ní hé sin a chleacht tú ag d'athair fhéin ariamh fá bhaile. Agus bhí mé ag smaoi'tiughadh cúige d'Éirinn a thabhairt duit mar chongnamh beatha, agus go mbéadh sé i bhfad níos sócamhlaighe agat."
13. Thug an Miodhgach buidheachas mó d'Fhionn, agus dubhairt sé go rabh sé iongantach sásta ar fad, acht gur mhaith leis fios a bheith aige cá h-áit a bhfuigheadh sé an talamh sin.
Dubhairt Fionn leis go bhfuigheadh sé a rogha ar an taoibh thall ná taoibh i bhfus de'n Bhóinn.
"Rachamuid go bhfeicfimid an talamh," ars' an Miodhgach mhac Colgna. Smaoi'tigh sé i n-a intinn fhéin dá dtiocfadh sé thart ins an t-saoghal go dtiocfadh leis sásamh a bhaint as Fiannaibh Éireann, gur bh'fheárr an cuan soitheach a bhí ar an taoibh thall.
"Ó," adeir sé, "tabhair a rogha do'n bhadach agus glacfaidh sé an díogh' (=díogha): béidh an taobh thall agam," adeir sé.
"Maith go leor," arsa Fionn. "Maise," adeir sé, "slan agat, a Fhinn mhic Chumhaill."
"Maise," adeir Fionn, "go seacht soirbhighe an Rí duit."
D'imthigh sé uatha agus ní fhacaidh siad é ní ba mhó.
14. I gcionn an lae agus na haimsire thainic ceo fá gheasaibh droma draoidheachta agus seachrán sealg, agus níor fágadh aon chleite nó cluimh le cheile d'Fhiannaibh Éireann acht Fionn agus Conán. Bhí siad ag siubhal le chéile go dtainic neóin bheag agus deireadh an lae ortha. D'amharc Fionn, agus chonnaic sé fear ag tarraingt air sin an cheo.
"'Siud fear ag tarraingt orainn," adeir sé, "agus má's ag teacht a chuidiughadh linn atá sé is feárrde dúinn é, agus má's i n-ar n-éadan atá sé is misde dúinn é."
"Och, do dhuadh is do dhothairne ort," adubhairt Conán, "ná nach h-olc an bheirt nach rachadh aca ar aon fhear amháin?"
"Is fíor sin," adubhairt Fionn, "acht níl dóigh air bith as feárr a mbéidh 'fhios againn air ná muid (=sinn), amharc fríd ar méaraibh."
Bhí 'fhios ag Fionn go rabh an bhuaidh sin ag Conán, lá air bith a d'amharcfadh sé fríd a mhéaraibh go bhfuigheadh sé buaidh ar sheacht gcatha na Féinne go h-uile.
D'amharc siad fríd a méaraibh, agus ní fhacaidh siad acht aon fhear amháin.
15. Níor bh'fhada gur ghluais chuca an gruagach donn deallruightheach, cóta gearr glas fá mheall a mhásaí, agus a shean-sgiath mheirgeach leis ar bhacán a láimhe agus bhí a chlaidheamh úr, soillseach, crochtaí (=crochta) le n-a thaoibh.
Bheannuigh sé d'Fhionn mhac Cumhaill ins na briathraibh a bhí coitchionnta 'san am sin, agus d'fhreagair Fionn é mar an gcéadna.
"Cá bhfuil do thriall, an misde díom a fhiafraighe?" arsa Fionn.
"Ní misde, maise, leóga," adeir sé, "tá mé air lorg maighistir. Chualaidh mé nár eitigh tusa aon fhear ariamh fá thuarasdál bliadhna."
"Níor eitigh," arsa Fionn, "agus ní rabh mé i n-anás buachalla ariamh comh mór agus tá mé, de bhrígh dó nach bhfuil aon fhear le chéile acht mé fhéin agus Conán annseo."
"Fóil, fóil," arsa Conán, "ná deán níos mó cainte leis an ghruagach."
"Cad uime sin?" arsa Fionn.
"Ná nach n-aithnigheann tú mise agus Oscar, agus Oisín, agus Diarmaid, agus Fiachna mhac Fhinn, agus Inse mhac Suibhne Shealg'?"
"Cad chuige nach n-aithneóchainn mo bhunadh fhéin?" arsa Fionn.
"Cad chuige nach n-aithnigheann tú an Miodhgach mhac Colgna a chaith seacht mbliadhna ar d' urlár?"
Bruidhean Chaorthainn